Araş. Gör. Eda TURANCI
Gazi
Üniversitesi, Ankara
İletişim Fakültesi Halkla İlişkiler ve Tanıtım
Bölümü
Esra ÖZ
Milliyet
Gazetesi, Ankara
Pembe Nar
Sağlık Köşe Yazarı
Dünya Sağlık Ajansı Yayın Yönetmeni
fesraoz@gmail.com
Eda TURANCI, Lisansını Hacettepe Üniversitesi Sosyoloji
bölümünde tamamlayan yazar, 2010 yılında Galatasaray Üniversitesi Stratejik
İletişim Yönetimi bölümünde de yüksek lisansını tamamlamıştır. Yazar halen Gazi
Üniversitesi Halkla İlişkiler ve Tanıtım bölümünde doktora çalışmasına devam
etmektedir. Gazi Üniversitesi İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi’nde editör
yardımcılığı görevini de yürüten yazarın, sağlık iletişimi, sağlık ve risk
iletişimi alanlarında çalışmaları devam etmektedir.
Esra ÖZ, Lisansını Eskişehir Osmangazi Üniversitesi
Biyoloji bölümünde tamamlayan yazar, 2014 yılında Anadolu Üniversitesi Radyo-TV
Programcılığı bölümünü tamamlamıştır. Yazar halen Milliyet Gazetesi Pembe Nar
Sağlık Köşe Yazarı, Dünya Sağlık Ajansı Yayın Yönetmeni, Sağlık ve İnsan
Dergisi Yayın Editörü ve Avrupa Birliği projesi olan Rekabetçi Sektörler
Projesi’nde Medya İletişim Koordinatörü olarak çalışmaktadır. “Sağlık
Haberlerine Farklı Bakış” ve “Kokuyla Keşfet” isimli iki kitabı bulunan
yazarın, sağlık haberciliği ile ilgili farklı projeleri devam etmektedir.
Özet
Sağlıklı yaşam temasının giderek önem
kazanması ile sağlığa ve sağlıklı yaşam tarzına yönelik önerilerin, medyada
yoğun bir biçimde konu edildiği görülmektedir. Medyanın alana olan ilgisi,
sağlığın kapsamı üzerinde de etkili olmakta, sağlığı tüketim kalıpları içine
sokmaktadır. Günümüzde sağlığı korumak kadar, yaşam kalitesini arttırmak da, temel
bir sorunsal haline gelmektedir. Bu açıdan bakıldığında, doğrudan sağlığı tehdit
etmeyen pek çok öge, denetim altına alınması gereken unsurlar olarak ele alınmaktadır.
“Tıbbileştirme” kavramı ekseninde açıklanan süreç, doğal yaşam döngüsünün
parçası olan değişimlerin, tıbbi bir sorun olarak görülmesiyle bağlantılı
olarak açıklanmakta ve bu durum, sağlığın endüstrileşmesi tartışmalarını da
beraberinde getirmektedir. Sağlığın endüstrileşmesi, pek çok farklı açıdan
yürütülebilecek bir tartışma olmakla beraber, dönüşüm sürecinde medyanın ve popüler
kültürün bir parçası olarak değerlendirilebilecek dergilerin, oldukça etkili
olduğu düşünülmektedir. Popüler dergilere bakıldığında hedef kitlesi kadınlar
olan dergilerin ağırlıkta olduğu söylenebilir. Moda, güzellik, bakım,
alışveriş, bebek, dekorasyon vb. gibi konulara yer veren dergiler aynı zamanda,
sağlığa ve sağlıklı yaşama ilişkin pek çok içerik de sunmaktadırlar. Buna göre
çalışma, kendisini “sağlıklı yaşam dergisi” olarak tanımlayan Formsanté dergisinde,
sağlığın ve sağlıklı yaşam önerilerinin nasıl sunulduğunu incelemeyi
amaçlamaktadır. Bu amaçla Kasım 2014-Ekim 2015 tarihleri arasında, bir yıllık
süreyle toplam 12 dergi içerik analizi yöntemiyle incelenmiştir. Çalışmada
derginin içeriğini hangi konuların oluşturduğu, sağlık konularına ne kadar yer
verildiği, sağlıklı yaşam önerilerine yönelik hangi içeriklerin aktarıldığı,
içeriklerde ne oranda kaynak kullanıldığı ve dergide yer alan reklamların kategorik
ve oransal dağılımları analiz edilmiştir. Bu analizler sonucunda, derginin sağlık
haberlerinden ziyade beslenme, diyet, estetik, güzellik, cinsellik, ilişki,
spor, fitness gibi konuları kapsayan “sağlıklı yaşam önerileri” haberlerine
daha çok yer verdiği ortaya konulmuştur. Buna göre çalışmada, kendini sağlıklı
yaşam dergisi olarak tanımlayan ve özellikle kadınları hedef kitle olarak alan
bir derginin yayın içeriklerine ilişkin kapsamlı bir analiz sunulmaya
çalışılmıştır.
Anahtar
Kelimeler: “sağlık, sağlıklı yaşam tarzı önerileri, kadın dergileri,
sağlıklı yaşam dergisi, Formsanté”
KADIN DERGİLERİNDE SAĞLIKLI YAŞAM SUNUMLARI:
“FORMSANTE” DERGİSİ ÖRNEĞİ
“FORMSANTE” DERGİSİ ÖRNEĞİ
GİRİŞ
Disiplinlerarası bir konu
olmasının yanı sıra sağlık, herkesi doğrudan ya da dolaylı olarak ilgilendiren
ve bu nedenle de oldukça dikkat çeken konuların başında gelmektedir. Sağlığın
bu derece ilgi çeken bir başlık olması, medyanın da konuya ilgi duymasına ve
son yıllarda sağlığa ilişkin içeriklerin ve yayınların artmasına neden
olmaktadır. Bu açıdan bakıldığında, medyanın sağlık alanı üzerindeki etkileri
ile sağlığı sunumu, kapsamlı bir tartışmayı da beraberinde getirmektedir.
Medyanın sağlık alanına duyduğu
ilgi, sağlığın kapsamında değişimlere, doğrudan tıbbi olmayan süreçlerin, tıbbı
bir sorunmuş gibi değerlendirilmesine neden olmaktadır. Sağlık disiplininin
farklı bir endüstrinin parçası haline gelmesi ve popüler kültürün tüketim
nesnesi olarak değerlendirilmesiyle de bağlantılı olarak açıklanan
tıbbileştirme süreci, hangi durumların tıp ve sağlık kapsamına girdiği
sorularını da ortaya çıkarmıştır. Buna
göre “fiziksel, ruhsal ve sosyal tam bir iyilik” hali olarak tanımlanan
sağlığın kapsamı giderek genişlemekte ve beslenmeden diyete, spordan egzersize,
estetikten güzelliğe, cinsellikten kadın erkek ilişkilerine kadar pek çok alan,
sağlık kapsamında değerlendirilir ve tartışılır hale gelmektedir. Medya bu
tartışmaların odak noktasında bulunmakla beraber, sağlığın bireylere sunumu
kadar, sunulan içeriklerin belirlenmesinde de oldukça etkilidir. Buna göre
sadece görsel basında ya da sosyal medya araçlarında değil, yazılı basında da
yoğun bir biçimde sağlık temalı haberlere rastlamak mümkündür. Bu açıdan gazetelerin
olduğu kadar dergilerin de konuya yoğun bir ilgi gösterdiği düşünülmektedir.
Hedef
kitlesi belirli olan, düzenli periyodlarla yayınlanan ve sağlık ile sağlığa
ilişkin pek çok unsuru kapsayan dergilerin sayılarının her geçen gün arttığı ve
bu yayınların popüler dergi piyasasında önemli bir yer işgal ettiği
söylenebilir. Popüler kültürün inşasında da etkili olan bu dergilerin, sağlığın
endüstrileşmesi ve popülerleşmesi açısından da belirleyici olduğu
varsayılmaktadır. Popüler
dergiler incelendiğinde ise, hedef kitlesi kadınlar olan ve modadan
dekorasyona, güzellikten bakıma, spordan estetiğe, alışverişten bebek/çocuk
bakımına kadar çok çeşitli konularda yayın yapan dergilerin ağırlıkta olduğu
görülmektedir. Bunun yanı sıra kendilerini “sağlıklı
yaşam dergisi” olarak konumlandıran dergilerin de varlığı ayrıca dikkat
çekicidir. Sağlıklı yaşam temalı bu dergiler bireylere, sağlık bilgileri ile alternatif
sağlık önerileri, yaşam kalitesini arttırmaya yönelik tavsiyeler ve çeşitli
tüyolar vb. sunmaktadırlar. Dergilerde sunulan bilgiler ile dergilerin içerikleri,
sağlığın ve sağlıklı yaşam tarzının günümüzde nasıl tanımlandığına ilişkin ipuçları
sunmaktadır. Bu açıklamalardan hareketle çalışmanın amacı, popüler kadın
dergilerinden biri olan ve kendisini “sağlıklı yaşam dergisi” olarak tanımlayan
Formsanté dergisinde, sağlığın ve
sağlıklı yaşam önerilerinin nasıl sunulduğunun incelenmesidir. Çalışmada,
derginin içeriğini hangi konuların oluşturduğu, bu konulara sağlık ve sağlıklı
yaşam önerileri kavramsallaştırması bağlamında ne oranda yer verildiği, sağlık
ve sağlıklı yaşam önerilerine ilişkin haberlerde uzman görüşü ve kaynak
kullanım oranları ile dergide yer alan reklamların kategorik ve oransal dağılımlarının
nasıl olduğu incelenmektedir.
KAVRAMSAL ÇERÇEVE : “SAĞLIK” VE
“SAĞLIKLI YAŞAM TARZI ÖNERİLERİ”
Sağlık kavramına ilişkin tanımlamalar
incelendiğinde, literatürde en çok Dünya Sağlık Örgütü’nün 1948 yılında yaptığı
tanıma rastlamak mümkündür. Buna göre sağlık, “yalnızca hastalık ya da
sakatlığın olmaması değil, aynı zamanda fiziksel, ruhsal ve sosyal açıdan tam
bir iyi olma hali” (WHO, 1998: 1; Okay, 2014: 1) olarak tanımlanmaktadır.
Sağlığın pek çok tanımı bulunmakla
beraber Çınarlı, sağlığın evrensel bir tanımını aramanın kimi zorlukları da
beraberinde getirdiğini (2008: 8) belirtmektedir. Bu açıdan bakıldığında,
sağlık ile ilişkili olarak toplumsal ve dönemsel olarak farklı unsurların
tartışıldığını ya da sağlığın kapsamının toplumsal ve tarihsel süreçlere göre
değişip, dönüşebildiğini söylemek mümkündür. Okay ise, bir ülkede sağlıklı
olarak değerlendirilen bir bireyin sağlığına ilişkin yargının, başka bir
ülkenin koşulları altında aynı olamayabileceğini açıklamakta ve bu nedenle sağlık
kavramının bir ülkenin değerleriyle ilişkili olduğunu vurgulamaktadır (2014: 1).
Buna göre Illich’in de belirttiği gibi, “kültür ve sağlık birbiriyle büyük ölçüde
uyum içindedir” (2011: 86) demek mümkündür.
Dünya Sağlık Örgütü’nün tanımı
incelendiğinde sağlığın sadece bedensel bir unsur olmadığı anlaşılmaktadır.
Bunun yanı sıra sağlık, sadece tıp literatürünün konusu olarak ele alınmayacak
kadar geniş kapsamlı ve disiplinler arası niteliğe sahip bir konudur. Sağlığın
boyutlarına bakıldığında ise “fiziksel, zihinsel, duygusal, sosyal, ruhsal ve
cinsel” (Naidoo ve Wills, 2009: 4; Çınarlı, 2008: 15) boyutlarından söz
edebilmek mümkündür.
Günümüz toplumları
incelendiğinde, temel yaşamsal pratikleri ve sağlığı tehdit etmeyen durumların,
giderek sağlık kapsamında tartışılır hale geldiği görülmektedir. Örneğin,
fiziksel bir bozukluktan, herhangi bir hastalığın yol açtığı deformasyondan ya
da kişinin sosyal ya da psikolojik olarak sorun haline getirdiği bir bedensel
durumdan kaynaklanan estetik uygulamalar ile kadınların göz çevrelerinde yer
alan kırışıklıkların giderilmesi vb. gibi çabalar, daha çok kozmetik amaçlı
olup, bu uygulamaların tıbbi estetik uygulamalardan farklı değerlendirilmesi
gerektiği düşünülmektedir. Bu açıdan günümüzde tıbbi boyutta tartışılan sağlık
kavramının yanı sıra “sağlıklı yaşam tarzı önerileri” altında sunulan
içeriklerden de söz etmek mümkündür. Bu durumda günümüz bireyleri için,
hastalık ya da rahatsızlıkların önlenmesinin yanı sıra, yaşam kalitesinin
arttırılması da önemli bir konu haline gelmektedir. Sezgin’in belirttiği gibi
“günümüz toplumlarında, hastalık kavramından çok, hastalıktan korunma, iyi
yaşam (wellnesss) kavramına doğru
kültürel bir geçiş yaşanmaktadır” (2011a: 34).
“Sağlıklı yaşam tarzı
önerileri” kavramsallaştırması, günlük yaşamın tıbbileştirilmesine bağlı olarak
açıklanmakta ve sağlığın ticari kaygılar ile ilişkili bir endüstri haline
gelmesi ile bağdaştırılmaktadır (Sezgin, 2011a). Conrad, son elli yıl içerisinde tıbbi kavramların etkisinin oldukça
genişlediğini, tıp uzmanlarının daha önce duyulmamış hastalıklar ya da bozukluklar
belirlediğini ve bununla bağlantılı bir biçimde tıbbi olarak tanımlanan
sorunların sayısının muazzam bir şekilde arttığını vurgulamaktadır. Ona göre
tıbbileştirme kavramı, tıbbi olmayan problemlerin, hastalık ve bozukluk
yönünden tıbbi problemler olarak tanımlanmasına ve ele alınmasına ilişkindir
(2007: 3-4). Bu açılardan tıbbileştirme (medikalizasyon)
kavramı, “doğum, ölüm, menopoz ve yaşlılık” gibi tarihsel süreçte doğal olarak
kabul edilen değişimlerin ve bedenin, sağlık kapsamında denetim altına
alınmasına (Sezgin, 2011a: 21) işaret etmektedir. Zola ise bu durumu “düne
kadar tabiî gelişmeler olarak değerlendirilen değişiklikler, bugün tıbbın ilgi
alanına girmiş bulunmaktadır” diyerek ve yaşlanmaktan kaynaklanan görme, işitme
kayıpları ile şekilsel bozuklukların, derinin kırışmasının, diş ve saç kaybı
gibi durumların, hastalık gibi giderilmeye çalışıldığını vurgulayarak (1994:
56) açıklamaktadır. Böylece, hayatın doğal süreci olan ve sağlığa doğrudan zararı
olmayan değişimler günümüzde, sağlık sorunu haline getirilmekte ve bu sorunları
oradan kaldırma iddiasındaki ürünlerin pazarlanmasına yönelik de bir kapitalist
düzen (Gür, 2010: 301) ortaya çıkmaktadır.
Bu
kavramsal tartışmaların ışığında Demez’in de açıkladığı gibi, tıp, alternatif
tıp, kozmetik, güzellik sanayi ile estetik cerrahinin sorunsallaştığı bir
toplumsal yapıda, özellikle kadın bedeninin ve güzellik, diyet, cinsellik,
yaşlanma gibi konuların, sağlığa ilişkin haberlerde ve yayınlarda ön planda
tutulması, sağlığın tanımının bu alanlar üzerinden yapılmaya başlanmasına ve bu
imgeler ile sağlığın eş tutulduğu iddialarının gündeme gelmesine (2012: 514-515)
neden olmaktadır.
GÜNÜMÜZ TOPLUMLARINDA SAĞLIK VE SAĞLIKLI
YAŞAM ANLAYIŞI
Sağlığın
tanımının genişleyerek sağlıklı yaşam önerilerinin ön plana çıkması, günümüz
toplumlarında sağlığa ve sağlıklı yaşama yönelik algıların ve düşüncelerin
detaylı olarak analizini gerekli kılmaktadır. Buna göre günümüzün sağlıklı olma
anlayışı, modern bireyin, kendisine ve bedenine ilişkin çeşitli değerler
geliştirmesine neden olmaktadır. Genç kalmak ve genç görünmek, formda olmak,
diyet ve egzersizi yaşam biçimi olarak hayatın merkezine yerleştirmek, güzel ve
bakımlı olmak gibi çok sayıda inanış, günümüzün “sağlıklı bireyinin” temel
profilini oluşturmaktayken, bu durumla ilişkili olan yeni bir popüler sağlık
söylemi de geliştirilmektedir.
Sağlıklı
bedenin, estetik ve bakımlı beden anlamına geldiği (Demez, 2012: 517)
vurgulanmaktadır. Kaya ise günümüzde sağlığın “bir deneyimden çok bir ‘yaşam
tarzı’ olarak” (2011: 124) görüldüğünü söylemektedir. Ona göre günümüzde, hastalık
ile mücadele etmek yerine hastalığı ortaya çıkmadan önlemeye dayanan yeni bir
sağlık anlayışı kapsamında, hastalığa neden olabilmesi muhtemel riskler, yaşam
tarzları ile tüketim biçimleri tartışılmaktadır. Aynı zamanda sağlıklı yaşam
çerçevesinde bir strateji ya da inşa edilecek bir proje olarak ortaya çıkan
bedene karşı uygulanması gereken belirli davranış şekilllerinin gerekliliğine ilişkin
vurgular da sıklıkla yapılmaktadır (Kaya, 2011: 120-121). Bu açıdan beden,
sağlığın kamusal görünürlüğünü sağlayan, bu nedenle de belirli düzenlemelerden
geçmesi gereken görsel bir sunumdur.
Sağlıklı yaşam aslında, sadece
bedene ilişkin bir unsur olmamakla birlikte günümüzde, bedenin görselliğine
ilişkin doğrudan pek çok vurgunun yapıldığı görülmektedir. Bedenin daha
sağlıklı görünmesi amacıyla yapılması gereken; beden sağlığına ve görüntüsüne
ilişkin daha çok tüketimde bulunmaktır. Buna göre bedenin sağlık ile kurulan
ilişkisi, sağlığın tüketimi ile de doğrudan ilişkili olarak değerlendirilebilir.
Bu ilişkiyi Demez, toplumsal değişimin odağında yer alan beden, toplumsallığın
somutlaşmış hali olarak görülmekte ve beden ile yeni tıp anlayışının temelinde,
kapitalist yaşama biçimi yer almaktadır (2012: 520) diyerek açıklamaktadır.
Böylece sağlıklı olmak, zinde ve zayıf olmak gibi sağlıkla ilgili kavramlar ile
sağlıkla ilgili ürünler, kapitalist sistemde yeni bir pazar yaratarak,
tüketimin yeni araçları olarak (Atilla ve İşler, 2012: 222) görülmektedirler.
Sağlık ile kapitalist tüketim arasında kurulan bu ilişki, sağlığın ticarileşmesi
anlayışı ile de paralellik göstermektedir.
Cirhinlioğlu
(2012: 85) ise estetik, atletik, zayıf, ince ve bakımlı vücuda sahip olma
anlayışının, böylesi bir vücuda sahip olanlardan daha çok, kapitalist ekonomiyi
yönlendirenlerin istekleri olduğunu vurgulamakta ve modern beden anlayışının
aslında tüketim toplumlarının beden anlayışı olduğunu belirtmektedir. Ona göre
güzel ve atletik bir bedene sahip olmak, günümüz toplumlarında hâkim beden
anlayışı haline gelmişken (Cirhinlioğlu, 2012: 85) sağlığın içeriği de bu
doğrultuda şekillenmektedir. Bu açıdan, formda olmak ve sağlıklı beden için
özel diyetler ile bedenin işlevlerini denetlemeye yönelik pratikler, yeni
sağlık anlayışının bedeni nesneye dönüştürmesini açıkça göstermektedir (Kaya,
2011: 124). Baudrillard’ın da özellikle belirttiği gibi beden, diğer tüketim
nesnelerinden daha güzel, kıymetli, eşsiz ve daha fazla yan anlamlar ile yüklü
bir nesne (2008: 163) olarak tanımlanmaktadır.
Sağlığın endüstrileşmesi ve
ticarileşmesi süreci, popüler kültürden tüketim kültürüne, sağlık
politikalarından sağlığın içeriğinin sunumuna ilişkin geniş bir tartışma
ekseninden yürütülebilmektedir. Ancak konunun ve çalışmanın belirli
sınırlılıkları bulunmakla birlikte çalışma, medyanın bu süreçte ki etkisine
odaklanmaktadır. Demez’in de belirttiği gibi günümüzde sağlık ve hastalık gibi
kavramlar “sadece tıbbi bilgiye indirgenemez” (2012: 513) durumdadır.
MEDYADA
VE KADIN DERGİLERİNDE SAĞLIK VE SAĞLIKLI YAŞAM ÖNERİLERİ
Sağlığın ilgi çeken bir konu
olması ve doğrudan ya da dolaylı olarak kamuoyunda geniş kitleleri
ilgilendirmesi, medyanın konuya özel bir önem vermesine ve medyada sağlık ile
ilgili yayınların sayısının her geçen gün artmasına neden olmaktadır. Buna göre
sağlık ve sağlıklı yaşama ilişkin ipuçlarının yer aldığı haberler, medyada
sıklıkla yer alan haberlerin başında gelmektedir.
Bunun yanı sıra medya, sağlığın
kapsamının belirlenmesi, kamuoyuna sunumu ve ticari bir meta ile tüketim
nesnesi haline gelmesinde oldukça etkili görülmektedir. Bu açıdan, güzellik,
sağlık, eğlence, alışveriş vb. gibi unsurlar, kapitalist ekonomik sistemin
ticarethaneleri olarak görülürken, modern bireyin ne yiyip, ne içeceği ile
bedeninin nasıl görünmesi gerektiği, kitle iletişim araçları ile
standartlaştırılmaya (Toruk, Güran ve Sine, 2013: 309) çalışılmaktadır. Gür ise
kapitalizmin, sosyal hak olan sağlığı ticari bir meta haline dönüştürdüğünü ve
bunda da medyanın rolü olduğunu (2010: 299, 301) belirtmektedir.
Medyanın kamuoyunu etkileme
gücü, farklı bakış açılarından farklı yorumlanmakla birlikte yine de medyanın
kamuoyu üzerinde etkili olduğu düşünülmektedir. Özellikle sağlık söz konusu
olduğunda medyadan aktarılan bilgilerin ve önerilerin, okuyucu ya da izleyici
tarafından uygulanma olasılığının yüksek olduğu varsayılmaktadır. Buna göre,
medyanın kamuoyu için, sağlık bilgisinin aktarılmasında mesajları hızla ileten
güçlü bir araç ile birincil ve önemli bir kaynak olduğu (Kreps ve Thorton, 1992: 144; Schwitzer vd., 2005: 577;
Brunner ve Huber, 2010: 84) söylenmektedir. Medya aynı zamanda, sağlıklı yaşam
vaatlerini bireyin hayatta kalma güdüsünü harekete geçirecek biçimde sunarak,
bireylerin bu sunumlar ardında yatan ticari kaygıları görmelerine engel
olmaktadır (Sezgin, 2012: 61). Sezgin’in açıkladığı gibi ticari kaygılar ile
karlılığın arttırılmasına dayanan sağlıklı yaşam tarzı önerilerinin ardında,
sağlık söylemi ile bedenleri denetim altına almaya çalışan “sağlıklı yaşam
endüstrisi” ile medya bulunmaktadır (2011b: 55).
Medya
söz konusu olduğunda çok sayıda araçtan bahsedilebilmekle birlikte özellikle
gazete ve dergileri kapsayan yazılı basının ayrı bir inceleme alanı olduğu
düşünülebilir. Bu açıdan Mayor vd., basılı popüler medyanın sağlık bilgilerinin
yaygınlaştırılmasında ve kamunun sağlığa ilişkin inançlarının ve muhtemel
davranış biçimlerinin şekillendirilmesinde önemli ve vazgeçilmez olduğunu
(1995: 147) belirtmektedirler. Özellikle hedef kitlesi ve ele alınan konu
başlıkları belirli olan popüler dergilerin, kamuoyunun sağlık anlayışının
belirlenmesi bakımından önemli olduğu düşünülmektedir.
Popüler
dergi piyasası incelendiğinde moda, güzellik, bakım, estetik, alışveriş, çocuk,
bebek, dekorasyon, gelinlik vb. gibi çok farklı konuyu ele alan kadın
dergilerinin olduğu dikkati çekmektedir. Büyükbaykal’ın da belirttiği gibi,
aylık popüler dergi piyasası içinde en büyük pay, kadınları tüketime
yönlendiren yazı ve reklamların olduğu kadın dergilerine ait olmakla birlikte,
bu dergilerde yoğun bir biçimde güzellik, cinsellik, makyaj, moda, beslenme ve
diyet gibi konular ele alınmaktadır (2007: 26).
Kadın
yıllar boyunca güzelliği, bedeni ve çekiciliği üzerinden tartışılmakla
birlikte, özellikle kadın bedeni, tıp tarafından denetim ve gözetim altına
alınmıştır (Kaya, 2011: 126-127, 131). Sezgin bu durumu “sağlıklı yaşam önerileriyle
beden denetim altına alınırken; özellikle kadın bedeninin bu denetimin önemli
nesnesi haline getirildiği görülmektedir” diyerek açıklamakta ve “medyadaki
sağlıklı yaşam önerilerinin daha çok kadınlara” yöneltildiğini (2011a: 53)
belirtmektedir. Buna göre kadın dergileri günümüzde, bedenin denetim altına
alınması amacına hizmet eden araçlar konumundadırlar.
Bu
açılardan bakıldığında popüler kültürün bir parçası olan ve “fikirlerin,
kelimelerin, imgelerin, göstergelerin” yeniden inşa edildiği (Olgundeniz ve
Çatalcalı, 20011: 175) kadın dergileri, kadınların nasıl görünmeleri
gerektiğine ve nasıl belirtilen şekillerde görünebileceklerine ilişkin
standartlar belirlemektedirler (Conlin ve Bissell, 2014: 2). Kean vd.’nin
aktardıkları gibi kadınlar dergileri, sağlığa ilişkin bilgileri edinmek için
kullanmakta ve bu dergiler de, sağlık konularının tartışma konusu haline gelmelerine
özellikle hizmet etmektedirler (2014: 3). Giet ise, “modern” dergilerin
tüketimi ve bireysel iyiliği ön plana çıkararak, kadın bedeni ile ilgili,
formda olmak ve bireysel mutluluk gibi temel değerler üzerinden yükselen bir
devrimin ipuçlarını sunduğunu (2006: 19) belirtmektedir.
Formsante
Dergisinde Sağlığın Sunumu
Sağlığı
konu edinen dergilerin arasında yer alan ve kendisini “sağlıklı yaşam dergisi”
olarak tanımlayan Formsanté, uzun
zamandır yayınlanan ve çok okunan kadın dergilerinin başında gelmektedir.
Sağlığı ya da sağlıklı yaşam önerilerini konu edinen başka kadın dergileri
bulunmakla birlikte derginin kendisini “sağlıklı yaşam dergisi” (Görsel 1.) olarak
özel bir noktaya konumlandırması, çalışmanın örnekleminin seçimi açısından
etkili olmuştur.
Görsel
1. Formsanté dergisi kapağından başlık görüntüsü
Formsanté dergisinin ismi de oldukça dikkat çekicidir. Buna göre “form” ve “santé” kavramlarından oluşan derginin ismi, hem formda olma hem de
sağlıklı olma anlamına gelen bir mesaj taşımaktadır. “Form” kavramı, formda olmak, fit olmak, sportif ve çekici bir
görünüme, bedene sahip olmak gibi anlam kodları taşırken, “santé” kelimesi Fransızca “sağlık” anlamına gelen bir kelimedir.
Bu nedenle çalışma, hem isminde sağlığa ve bedenin durumuna ilişkin mesajlar
taşıyan, hem de kendisini “sağlıklı yaşam dergisi” olarak tanımlayan bir kadın
dergisinde sağlığın nasıl sunulduğunu incelemektedir.
AMAÇ VE YÖNTEM
Çalışmanın
temel amacı, kendisini “sağlıklı yaşam dergisi” olarak konumlandıran bir kadın
dergisinde, sağlığın sunumunun incelenmesidir. Bu amaçla içerik analizi yöntemi
ile belirli kategoriler belirlenmiş ve bu kategoriler çerçevesinde dergide
sağlığın nasıl sunulduğuna, derginin içeriğini hangi konuların oluşturduğuna, bu
konuların oransal olarak hangi kategorilere dağıldığına, kullanılan haberlerde
kaynak kullanımına ve reklamlara ilişkin analizler gerçekleştirilmiştir.
Araştırmada
bir yıllık süreyle toplam 12 dergi inceleme kapsamına alınmıştır. Bir yıllık
sürenin alınmasındaki temel neden, dönemsel, mevsimsel ve yayın politikalarına
ilişkin farklılık gösterebilmesi muhtemel pek çok haberin, analiz kapsamında ve
örneklem içinde yer alma olasılığını arttırmaktır. Buna göre Kasım 2014
tarihinden Ekim 2015 tarihine kadar bir yıllık süreyle 12 dergiye ulaşılmış ve
bu dergilerin tamamı inceleme kapsamına alınmıştır.
Araştırmada
içerik analizi yöntem olarak kullanılmış ve analiz ile kodlamalar için belirli
kategoriler belirlenmiştir. Bu kategoriler belirlenirken çalışmanın kapsamı
kadar derginin içeriğinde yer alan bölümlendirmeler ile daha önce yapılmış bir
çalışmanın kategorileri (Sezgin, 2011a) yol gösterici olmuştur. Buna göre
içerik analizinde kullanılan kategoriler “derginin içindekiler kısmında yer
alan bölümler ile sayfa ve yüzde dağılımları, derginin sağlık ve sağlıklı yaşam
tarzı önerileri kapsamına giren haberlerin sayfa ve yüzde dağılımları, sağlık
ve sağlıklı yaşam tarzı önerilerine ilişkin haber sayıları ve haberlerde kaynak
kullanımı, dergide yer alan reklamların kategorik ve yüzde dağılımları” olarak
belirlenmiştir.
BULGULAR VE YORUM
a)
Dergilerin genel değerlendirilmesi
Araştırmada
incelenen dergilere ilişkin genel bir değerlendirme yapıldığında, bir yıllık
süre zarfında yer alan 12 derginin her sayısında toplam 116 sayfanın olduğu
görülmektedir. 116 sayfaya ön ve arka kapak da dâhil edilmekte ve ön kapak “1”
numaralı sayfa olarak kabul edilip, sonra diğer sayfaların numaralandırılmasına
geçilmektedir.
Dergilerin
içerikleri incelendiğinde, genel akışın her dergide aynı olduğu
gözlemlenmektedir. Dergilerde ön kapaktan sonra editör sayfası, sonrasında ise içindekiler
kısmı yer almaktadır. İçindekiler kısmı, derginin kapsamının genel olarak
görülmesi açısından oldukça önemlidir. Buna göre öncelikli olarak içindekiler
sayfaları incelenmiş ve her sayıda içindekiler bölümlerinin birbirleri ile uyum
içinde olduğu görülmüştür. Derginin içindekiler bölümünde yer alan kategorilendirmelere
bakıldığında, “Fitness, Egzersiz, Beslenme, Diyet, Yaşam, Sağlık, Güzellik,
Estetik, Moda, Cinsellik, İlişki” ile “Bu Ay Kapakta” başlıklandırmalarının
olduğu görülmektedir. Ancak incelenen bazı sayılarda nadir olmakla birlikte, bebeklerin
özel olarak konu edildiği “Baby&Kids” bölümlerinin olduğu dikkati çekmiştir.
Bazı sayılarda ise “Psikoloji” ve “Diş Dosyası” adı altında bölümlerin olduğu görülmüştür.
Ancak bu bölümler sağlık kapsamına giren haberler içerdiğinden, burada yer alan
haberler sağlık bölümleri altında değerlendirilmekte ve kodlanmaktadır.
İçindekiler
bölümleri incelendiğinde dikkat çeken bir diğer unsur ise, derginin her
sayısında “Her ay” başlığı altında bir bölümün olmasıdır. Bu bölümde “Ajanda,
Beslenme Raporu, Sağlık Raporu, Vitamin Raporu, Fitness Raporu, Yeniler, Bize
Sorun ve Kültür Sanat” bölümleri yer almaktadır. Bazı aylarda ise bu bölüm
kapsamında, Ebru Şallı’ya ayrılan bir bölümün olduğu da dikkat çekmektedir.
Tablo 1. Dergide
yer alan bölümlerin sayfa sayılarına göre dağılımı
SAĞLIK
|
FİTNESS / EGZERSİZ
|
BESLENME / DİYET
|
ESTETİK / GÜZELLİK
|
İLİŞKİ / CİNSELLİK
|
YAŞAM / MODA
|
REKLAM
|
DİĞERLERİ
|
TOPLAM
|
|
Kasım 2014
|
8
|
3
|
22
|
15
|
6
|
19
|
33
|
10
|
116
|
Aralık 2014
|
10
|
7
|
28
|
16
|
6
|
15
|
22
|
12
|
116
|
Ocak 2015
|
14
|
16
|
24
|
20
|
6
|
8
|
13
|
15
|
116
|
Şubat 2015
|
18
|
12
|
18
|
7
|
8
|
16
|
20
|
17
|
116
|
Mart 2015
|
12
|
12
|
19
|
18
|
4
|
12
|
25
|
14
|
116
|
Nisan 2015
|
16
|
13
|
20
|
11
|
3
|
11
|
28
|
14
|
116
|
Mayıs 2015
|
9
|
10
|
17
|
9
|
6
|
10
|
36
|
19
|
116
|
Haziran 2015
|
8
|
11
|
19
|
9
|
8
|
20
|
29
|
12
|
116
|
Temmuz 2015
|
18
|
10
|
21
|
13
|
8
|
16
|
15
|
15
|
116
|
Ağustos 2015
|
11
|
13
|
22
|
15
|
8
|
22
|
15
|
10
|
116
|
Eylül 2015
|
10
|
15
|
19
|
14
|
8
|
13
|
25
|
12
|
116
|
Ekim 2015
|
13
|
7
|
18
|
13
|
7
|
12
|
29
|
17
|
116
|
Toplam
|
147
|
129
|
247
|
160
|
78
|
174
|
290
|
167
|
1392
|
Dergilerin
genel değerlendirmesi yapıldığında, derginin içindekiler bölümünde yer alan
kategorilendirmeler de dikkate alınarak bir kodlamaya gidilmiş ve öncelikli
olarak konulara göre bölümlerin sayfa dağılımları analiz edilmiştir. Tablo 1.
konuların dağılımını, sayfa sayıları üzerinden göstermektedir. Kodlamalar
yapılırken benzer ya da yakın olduğu düşünülen konular, tek bir kategori
altında kodlanmıştır. Buna göre derginin içeriği, “sağlık, fitness/egzersiz,
beslenme/diyet, estetik/güzellik, ilişki/cinsellik, yaşam/moda ve reklam” genel
kategorilerine ayrılmış ve kodlamalar bu kategorilere uygun bir biçimde
yapılmıştır. Aynı zamanda her sayıda yer alan “Beslenme ve Vitamin Raporu”
bölümleri ilişkili oldukları beslenme/diyet, “Sağlık Raporu” sağlık, “Fitness
Raporu” fitness/egzersiz bölümleri altında kodlanmıştır. “Yeniler” bölümü ise,
piyasaya yeni çıkan güzellik ürünlerinin tanıtımına ilişkin bir bölüm
olduğundan dolayı “estetik/güzellik” kategorisi altında kodlanmıştır.
Kodlamada
yer alan diğer kategorisi ise editör sayfası ile içindekiler sayfaları da dâhil
olmak üzere, “Ajanda, Kültür Sanat, Bize Sorun, Haberler” ile varsa
“Baby&Kids” ile “Ebru Şallı” bölümlerini içermektedir. Aynı zamanda düzenli
bir biçimde dergide yer almayan ama bazı sayılarda ortaya çıkan çeşitli başlıklar
ise, konusu ve içeriği itibariyle, kodlayıcılarında hemfikir olma şartı da aranarak,
en uygun görünen kategori altında değerlendirilmiştir.
Bir
dergide yer alan konuların sayfalara göre dağılımı ile konulara dergide ayrılan
yerin genele göre oranı, o konuya verilen önem açısından önemli bir veri olabilmektedir.
Tablo 1. incelendiğinde, her ay düzenli olarak, her kategoriye ilişkin haber
yapıldığı görülmektedir. Ancak tüm konular arasında bir yıl üzerinden bir
inceleme yapıldığında dergide, en çok reklamlara yer verildiği dikkat çekmektedir.
Buna göre bir yıllık süre zarfında toplam 1392 sayfanın 290 sayfası reklama
ayrılmıştır. Konular üzerinden
bakıldığında ise bir yıllık süreçte 247 sayfa ile en çok “beslenme/diyet”
haberlerine, 174 sayfa ile ikinci olarak “yaşam/moda” haberlerine ve 160 sayfa
ile üçüncü olarak “estetik/güzellik” haberlerine yer verildiği görülmektedir. “Sağlık”
haberlerine ise toplam 1392 sayfanın sadece 147 sayfasında yer verilmektedir.
Genel toplamda ise 78 sayfa ile en az sayfanın, “ilişki/cinsellik” kategorisine
ayrıldığı görülmektedir.
Grafik 1. Dergide yer alan
bölümlerin bir yıllık zaman zarfında sayfa sayıları üzerinden yüzdelere göre
dağılımı
Grafik
1. ise dergide yer alan konuların yüzde dağılımlarını göstermektedir. Buna göre
% 21 ile reklamlar, dergide en çok yer alan kategori olmaktadır. Reklamların
ardından ise % 18 ile “beslenme/diyet”, % 12 ile “yaşam/moda”, % 11 ile “sağlık”
ile “estetik/güzellik” haberleri gelmektedir. Ancak diğer kategorisi altında
kodlanan haberler de, % 12’lik bir pay ile “yaşam/moda” haberleri ile aynı
oranda dergide yer bulmaktadır. Dergide en az yer alan haberlerin ise % 6 ile “ilişki/cinsellik”
haberleri olduğu görülmektedir.
b) Sağlık haberlerine ve sağlıklı yaşam tarzı önerilerine ilişkin değerlendirme
Çalışmanın
başında da açıklandığı gibi sağlık ile sağlıklı yaşam önerileri kavramları
birbirleriyle ilişkili ancak birbirinden farklı kavramlardır. Buna göre analiz
kapsamında sağlık haberleri ile sağlıklı yaşam tarzına ilişkin haberler, farklı
kategoriler olarak ele alınarak kodlanmıştır. Sağlık haberlerinin kapsamı net
iken, sağlıklı yaşam tarzına ilişkin haberler çeşitlilik göstermektedir.
Sağlıklı yaşam tarzına ilişkin kodlamalar yapılırken, önceden de belirtildiği
gibi, çalışmanın amacı ve derginin içindekiler bölümündeki sınıflandırmalar ile
Sezgin’in (2011a) kendi çalışmasındaki kodlamalar referans alınmıştır. Bu
açıdan bakıldığında sağlıklı yaşam tarzı önerileri altında “fitness ve
egzersiz, diyet ve beslenme, estetik ve güzellik ile ilişki ve cinsellik”
haberleri kodlanmıştır.
Tablo 2. Bir yıllık süreçte dergide sağlık ve sağlıklı yaşam
tarzı önerileri bölümlerin sayfa dağılımı
SAĞLIK
|
SAĞLIKLI YAŞAM TARZI ÖNERİLERİ
|
DİĞER SAYFALAR
|
|
Kasım 2014
|
8
|
46
|
62
|
Aralık 2014
|
10
|
57
|
49
|
Ocak 2015
|
14
|
66
|
36
|
Şubat 2015
|
18
|
45
|
53
|
Mart 2015
|
12
|
53
|
51
|
Nisan 2015
|
16
|
47
|
53
|
Mayıs 2015
|
9
|
42
|
65
|
Haziran 2015
|
8
|
47
|
61
|
Temmuz 2015
|
18
|
52
|
46
|
Ağustos 2015
|
11
|
58
|
47
|
Eylül 2015
|
10
|
56
|
50
|
Ekim 2015
|
13
|
45
|
58
|
TOPLAM
|
147
|
614
|
631
|
Tablo
2. bir yıllık süre zarfında, sağlık ve sağlıklı yaşam tarzı önerilerine ilişkin
bölümlerin sayfa dağılımlarını vermektedir. Buna göre sağlık kategorisinde 18
sayfa ile en fazla sayfaya, Şubat 2015 ile Temmuz 2015 aylarında rastlanmaktadır.
8 sayfa ile en az sayfaya ise, Kasım 2014 ile Haziran 2015 aylarında rastlanmıştır.
Bir yıllık sürede toplam 147 sayfa ayrılan sağlık haberlerinin aylık ortalamasının,
12 sayfaya denk geldiği söylenebilinir. Bu açıdan her aya ilişkin dağılımın,
yaklaşık olarak ortalamaya yakın seyrettiği düşünülmektedir.
Sağlıklı
yaşam tarzı önerilerine ilişkin haberlerin sayfa dağılımlarına bakıldığında
ise, 66 sayfa ile en çok Ocak 2015, 42 sayfa ile de en az Mayıs 2015 ayında
sağlıklı yaşam önerilerine yer verildiği görülmektedir. Bir yıllık sürede
toplam 614 sayfa ayrılan sağlıklı yaşam tarzı önerlerinin aylık ortalamasının,
51 sayfaya denk geldiği söylenebilir. Aynı şekilde aylık dağılımın, ortalamaya
yakın bir biçimde seyrettiği düşünülmektedir.
Tablo 3. Bir yıllık süreçte dergide sağlık ve sağlıklı yaşam
tarzı önerileri bölümlerin sayfa sayılar üzerinden yüzde dağılımı
SAĞLIK
|
SAĞLIKLI YAŞAM TARZI ÖNERİLERİ
|
|
Kasım 2014
|
% 6,89
|
% 39,65
|
Aralık 2014
|
% 8,62
|
% 49,13
|
Ocak 2015
|
% 12,06
|
% 56,89
|
Şubat 2015
|
% 15,51
|
% 38,79
|
Mart 2015
|
% 10,34
|
% 45,68
|
Nisan 2015
|
% 13,79
|
% 40,51
|
Mayıs 2015
|
% 7,75
|
% 36,2
|
Haziran 2015
|
% 6,89
|
% 40,51
|
Temmuz 2015
|
% 15,51
|
% 44,82
|
Ağustos 2015
|
% 9,48
|
% 50
|
Eylül 2015
|
% 8,62
|
% 48,27
|
Ekim 2015
|
% 11,2
|
% 38,79
|
Tablo
3. ise bir yıllık süre zarfında dergide yer alan sağlık ve sağlıklı yaşam tarzı
önerilerine ilişkin bölümlerin yüzdelik dağılımlarını vermektedir. Buna göre
%15,51 oran ile Şubat ile Temmuz 2015 ayları en çok, % 6,89 oran ile Kasım 2014
ile Haziran 2015 ayları en az sağlık
konularına yer verilen aylar olmuşlardır. Sağlıklı yaşam tarzı önerilerine
bakıldığında ise, %56,89 ile en çok 2015 yılının Ocak ayında, %36,2 ile de en
az 2015 yılının Mayıs ayında bu bölümlere yer verildiği görülmektedir.
Grafik
2. Dergide yer alan sağlık ve sağlıklı yaşam tarzı önerilerine ilişkin
haberlerin toplamının yüzdelere göre dağılımı
Grafik 2.de
ise görüldüğü gibi tüm sayfaların dağılımı içerisinde, sağlık sayfalarına %11
oranında yer verilirken, %44 oranında sağlıklı yaşam tarzı önerilerine yer
verilmektedir. Tüm bu kategoriler dışında kalan ve diğer kategorisi altında
toplanan sayfalar ise %45’lik bir orana denk gelmektedir. Bu açıdan
bakıldığında sağlık sayfalarının oransal açıdan oldukça düşük olduğu, sağlıklı
yaşam tarzı önerileri ile diğer sayfaların oranlarının ise neredeyse aynı
olduğu dikkati çekmektedir.
c) Kaynak
kullanımına ilişkin analiz
Belirli
konular çerçevesinde haber yapmak, konuya ilişkin uzman görüşüne başvurmayı
gerekli kılmaktadır. Özellikle sağlığa ilişkin haberler, bilimsel ve tıbbi bir
bilginin parçası olarak uzmanların görüşlerine yer vermeyi gerektirmektedir. Bu
açıdan, sağlık söz konusu olduğunda uzman görüşünün göz ardı edilmemesine dikkat
edilmesi ve kaynak kullanımına ayrıca önem verilmesi gerekmektedir. Aynı
şekilde sağlıklı yaşam tarzı önerilerinin, belirli uzmanlara ve kaynağa
dayandırılarak yapılması da önemli görülmektedir. Bireylerin sağlığını etkileme
potansiyeli olabilecek her haberin kaynağının belirtilmesi, yayıncılık
açısından önemli bir etik unsur olarak görülebilir. Bu nedenle yapılan
haberlerde kaynak kullanımına ilişkin bir analize gidilmiş ve haberlerin kaçta
kaçının kaynak gösterilerek yapıldığı incelenmiştir. Tablo 4. bir yıllık süre
zarfında aylara ve kategorilere göre dağılımları, yapılan haber sayıları[1]
ve haberlerin kaçında kaynak kullanıldığı açısından sunmaktadır.
Tablo
4. Dergide yer alan haberlerde haber sayıları ve kaynak kullanımının aylara ve
kategorilere göre dağılımı
SAĞLIK
|
FİTNESS / EGZERSİZ
|
BESLENME / DİYET
|
ESTETİK / GÜZELLİK
|
İLİŞKİ / CİNSELLİK
|
|
Kasım 2014
|
7 haber
4 kaynak
|
6 haber
1 kaynak
|
14 haber
4 kaynak
|
11 haber
4 kaynak
|
2 haber
1 kaynak
|
Aralık 2014
|
9 haber
5 kaynak
|
7 haber
3 kaynak
|
14 haber
6 kaynak
|
9 haber
3 kaynak
|
2 haber
1 kaynak
|
Ocak 2015
|
9 haber
5 kaynak
|
9 haber
2 kaynak
|
15 haber
5 kaynak
|
10 haber
4 kaynak
|
2 haber
1 kaynak
|
Şubat 2015
|
9 haber
9 kaynak
|
7 haber
3 kaynak
|
13 haber
4 kaynak
|
6 haber
2 kaynak
|
2 haber
2 kaynak
|
Mart 2015
|
9 haber
6 kaynak
|
8 haber
2 kaynak
|
12 haber
6 kaynak
|
8 haber
2 kaynak
|
1 haber
1 kaynak
|
Nisan 2015
|
9 haber
9 kaynak
|
9 haber
3 kaynak
|
12 haber
7 kaynak
|
7 haber
5 kaynak
|
1 haber
1 kaynak
|
Mayıs 2015
|
6 haber
5 kaynak
|
9 haber
2 kaynak
|
12 haber
9 kaynak
|
7 haber
1 kaynak
|
2 haber
2 kaynak
|
Haziran 2015
|
6 haber
6 kaynak
|
9 haber
4 kaynak
|
14 haber
4 kaynak
|
5 haber
1 kaynak
|
2 haber
2 kaynak
|
Temmuz 2015
|
9 haber
6 kaynak
|
10 haber
2 kaynak
|
13 haber
6 kaynak
|
8 haber
3 kaynak
|
2 haber
2 kaynak
|
Ağustos 2015
|
7 haber
4 kaynak
|
9 haber
4 kaynak
|
14 haber
6 kaynak
|
7 haber
3 kaynak
|
2 haber
2 kaynak
|
Eylül 2015
|
6 haber
4 kaynak
|
10 haber
1 kaynak
|
14 haber
7 kaynak
|
6 haber
1 kaynak
|
2 haber
2 kaynak
|
Ekim 2015
|
10 haber
7 kaynak
|
6 haber
1 kaynak
|
14 haber
4 kaynak
|
7 haber
4 kaynak
|
2 haber
2 kaynak
|
TOPLAM
|
96 haber
70 kaynak
|
99 haber
28 kaynak
|
161 haber
68 kaynak
|
91 haber
33 kaynak
|
22 haber
19 kaynak
|
Tablo
4. de görülebileceği gibi “sağlık” kategorisi altında toplam 96 haber
yapılmakla birlikte bunların 70 tanesinde kaynak kullanılmıştır. Haber sayısına
göre kaynak kullanım oranının oldukça yüksek olduğu görülmektedir. Buna göre, neredeyse
her habere bir kaynak (0.72 oran ile) kullanıldığı söylenebilir. Bu durum
derginin, sağlık haberlerinde kaynak kullanımına özen gösterdiğini sonucuna varılmasına
neden olabilmektedir. Sağlık kategorisinde dikkat çeken bir unsur ise, bazı
aylarda her haberde kaynak kullanılmasıdır. Buna göre Şubat-Nisan-Haziran 2015
aylarında haber sayısı ile kaynak sayıları birbirine eşittir. Bu durum aynı
şekilde, sağlık haberi yaparken kaynak kullanımına dikkat edildiğinin diğer bir
göstergesi sayılabilmektedir.
Diğer
kategorilere bakıldığında ise 99 haberin yer aldığı “fitness/egzersiz”
kategorisinde 28, 161 haberin yer aldığı “beslenme/diyet” kategorisinde 68, 91
haberin yer aldığı “estetik/güzellik” kategorisinde 33, 22 haberin yer aldığı “ilişki/cinsellik”
kategorisinde ise 19 haberde kaynak kullandığı görülmektedir. Buna göre”
ilişki/cinsellik” kategorisi haricinde diğer kategorilerde, oldukça düşük
oranlarda kaynak kullanıldığı söylenmektedir. “İlişki/cinsellik” kategorisinde
neredeyse her haberin kaynağı bulunurken (0,86 oran ile) diğer kategorilerde bu
oranlar oldukça düşüktür. Bu açıdan bakıldığında “fitness/egzersiz”
kategorisinde yaklaşık 3,5 haberin birinde (0,28 oran ile), “beslenme/diyet”
kategorisinde 2,5 haberin birinde (0,42 oran ile), “estetik/güzellik”
kategorisinde ise 3 haberin birinde (0,36 oran ile) kaynak kullanıldığı
görülmektedir.
Sağlıklı yaşam tarzı önerileri
kapsamında bakıldığında ise toplamda 373 haberin 148 tanesinde kaynak
kullanıldığı görülmektedir. Yaklaşık her 2,5 haberde bir kaynak
kullanılmaktadır ancak bu oran kaynak kullanımı açısından oldukça düşük bir
oran olarak değerlendirilebilir.
d)
Dergide yer alan reklamlara ilişkin analiz
Dergide
yer alan reklam bölümleri de ayrıca analiz edilmiş ve reklamlar belirli
kategorilere ayrılarak incelenmiştir. Buna göre çalışma kapsamında belirlenen
esas kategoriler ışığında, reklamlarda da bir kategorilendirme yapılmış ve
reklamlar “sağlığa ilişkin reklamlar, fitness ve egzersize ilişkin reklamlar,
beslenmeye ilişkin reklamlar” ile “güzellik ürünlerine ilişkin reklamlar”
olarak ayrılmıştır. Tüm bu reklam kategorileri dışında kalan reklamlar ise
“diğer” kategorisi altında kodlanmıştır.
Kodlamalara
çok genel olarak bakıldığında sağlığa ilişkin reklamlar kategorisinde hastaneler,
sağlık merkezleri, dernekler ya da vakıflar ile sağlık ürünleri kodlanmıştır.
Fitness ve egzersiz kategorisinde, her türlü spor malzemesi ile spor salonları
reklamları, sporcu takviyeleri ile spor etkinliklerine ilişkin duyuru
niteliğindeki reklamlar kodlanmıştır. Beslenmeye ilişkin reklamlarda ise
gıdalara yönelik her türlü reklam kodlanırken, güzellik ürünlerine ilişkin
reklamlarda, zayıflama ürünlerinden, kremlere, anti-aging (yaşlanma karşıtı)
ürünlerden saç ve cilt bakım ürünlerine, yağlara kadar çeşitli makyaj ve
güzellik ürünü reklamları kodlanmıştır.
Reklamlar
ile ilgili belirtilmesi gereken bir diğer unsur ise, bazı reklamların birden
fazla sayfada yer almasıdır. Örneğin bazı reklamlar iki tam sayfayı
kaplayabilmektedir. Buna göre reklamlar söz konusu olduğunda, reklam sayıları
ile reklama ayrılan sayfa sayıları farklılık gösterebilmektedir. Ancak analiz
kapsamında dikkate alınan reklam sayfa sayıları değil, reklam sayılarıdır.
Tablo 5.
Reklamların aylara ve reklam kategorilerine göre dağılımı
Sağlığa ilişkin reklam
|
Fitness ve egzersize ilişkin reklam
|
Beslenmeye ilişkin reklam
|
Güzellik ürünlerine ilişkin reklam
|
Diğerleri
|
AYLIK TOPLAM
|
|
Kasım 2014
|
6
|
4
|
5
|
8
|
10
|
33
|
Aralık 2014
|
2
|
1
|
3
|
7
|
8
|
21
|
Ocak 2015
|
1
|
2
|
4
|
1
|
5
|
13
|
Şubat 2015
|
2
|
3
|
3
|
5
|
7
|
20
|
Mart 2015
|
4
|
2
|
2
|
9
|
7
|
24
|
Nisan 2015
|
3
|
3
|
4
|
9
|
9
|
28
|
Mayıs 2015
|
2
|
5
|
1
|
12
|
13
|
33
|
Haziran 2015
|
2
|
4
|
2
|
6
|
10
|
24
|
Temmuz 2015
|
-
|
2
|
1
|
4
|
8
|
15
|
Ağustos 2015
|
-
|
1
|
1
|
6
|
8
|
16
|
Eylül 2015
|
1
|
6
|
2
|
8
|
7
|
24
|
Ekim 2015
|
3
|
5
|
3
|
6
|
11
|
28
|
KATEGORİK TOPLAM
|
26
|
38
|
31
|
81
|
103
|
279
|
Tablo
5. reklamların aylara ve kategorilere göre dağılımını vermektedir. Buna göre
toplamda en çok reklamın, 81 reklam ile güzellik ürünleri kategorisinde olduğu
görülmektedir. Sonrasında ise 38 reklam ile fitness ve egzersize yönelik
reklamlar, 31 reklam ile beslenmeye ilişkin reklamlar gelmektedir. Kategoriler
arasında en az reklama ise, 26 reklam ile sağlığa ilişkin reklam kategorisinde
rastlanmaktadır.
Reklam
sayılarının aylara göre dağılımına bakıldığında ise Temmuz ve Ağustos 2015
aylarında sağlık alanında hiç reklama rastlanmadığı görülmektedir. Bunun
dışında kalan diğer kategorilerde ise, her ay en az bir tane olmak koşulu ile
reklamlara yer verildiği dikkat çekmektedir. Bunların yanı sıra fitness ve
egzersiz ile beslenme ve güzellik ürünlerine ilişkin reklamlar, sağlıklı yaşam
tarzı önerileri reklamları olarak da ele alınmaktadır.
Grafik 3. Dergide yer alan sağlık ve sağlıklı yaşam tarzı
önerilerine ilişkine reklamların yüzde dağılımları
Grafik
3. reklam kategorilerinin yüzde dağılımlarını göstermektedir. Bu açıdan
bakıldığında % 54 oran ile en çok reklamın sağlıklı yaşam önerileri
reklamlarına ayrıldığı görülmekte, ikinci sırada ise diğer kategorisinde yer
alan reklamların geldiği dikkat çekmektedir. Bunların aksine sağlık
reklamlarının sadece % 9’luk bir dilimde yer aldığı ve bu oranın oldukça düşük
olduğu görülmektedir.
e) Diğer bölümlere ilişkin analiz
Analiz kapsamında incelenen dergilerin diğer bölümlerinde
ise bazı noktalar dikkat çekmektedir. Buna göre öncelikli olarak okuyuculardan
gelen sorulara yer verilen “Bize Sorun” köşesi önemli görülmektedir. Yapılan
inceleme sonucunda bu bölümde yer alan tüm soruların uzmanına sorulduğu ve
uzmanın adı ile uzmanlık alanı açıkça belirtildikten sonra cevabın yayınlandığı
görülmektedir. Buna göre “Bize Sorun” bölümünde her soru, konuyla ilgili
uzmanına iletilmekte ve cevaplar açık kaynak belirtilerek yayınlanmaktadır.
İkinci
olarak Ebru Şallı’ya ayrılmış olan bölümler dikkat çekicidir. Kasım 2014-Ekim
2015 tarihleri arasında ve bir yıllık süre zarfında analiz edilen dergilerin
“Kasım-Aralık 2014” ile “Ocak-Şubat-Mart-Nisan-Mayıs-Haziran-Temmuz 2015”
sayılarında bu bölüme rastlanmış ancak “Ağustos-Eylül ve Ekim 2015” sayılarında
bölüme rastlanmamıştır. Buna göre analiz edilen 12 ayın 9 tanesinde Ebru Şallı
bölümü bulunurken, 3 tanesinde bu bölüm bulunmamaktadır. Ebru Şallı’ya ait olan
bu bölümler incelendiğinde ise, genel olarak bölümlerin 2 sayfada yer aldığı ve
egzersiz, bakım ile beslenme önerilerine sayfada yer verildiği görülmektedir.
Burada dikkat çeken bir başka unsur ise, yazarın kendi kişisel önerilerine yer
vermesi, herhangi bir başka kaynağa başvurmamasıdır. Buna göre bu bölüm,
mankenlikten gelerek spor ve beslenme gibi konulara ilgi göstermeye başlayan
yazarın, daha çok kendi kişisel deneyimlerini aktardığı bir bölümdür. Ancak
bölümün içeriği açısından bakıldığında doğrudan herhangi bir sağlık haberine
rastlanmamış ve konunun belirtilen çerçevelerin dışına çıkmadığı görülmüştür.
Bu açıdan Ebru Şallı’nın yazılarının daha çok sağlıklı yaşam tarzı önerilerine
ilişkin haberler içerdiğini söylemek mümkündür.
Son
olarak ise, nadir olmakla birlikte bazı sayılarda bebek bakım bölümlerinin
olduğu görülmüştür. Bu bölümlerde bebek sağlığı, bebek bakımı, bebek ürünleri
gibi konularda tavsiyeler verilmekte ve çeşitli bebek ürünlerinin reklamları
yapılmaktadır. Ancak çalışma kapsamına girmediğinden dolayı bu bölümler detaylı
olarak analiz edilmemiştir.
6. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Günümüz toplumlarında sağlık
önem kazanmakla birlikte, kaliteli bir yaşamın sırrı da ilgi çeken bir konu
olarak gündeme gelmektedir. Buna göre günümüzde sağlık, bedensel ve fiziksel, hastalık
ya da sakatlık olmamasının ötesinde daha çok beden üzerinden tasarlanan bir
yaşam biçimi formuna dönüşmüştür. Bu açıdan bakıldığında tarihsel süreçte doğal
kabul edilen pek çok yaşamsal döngü bugün, tıbbi birer sorun olarak
görülmektedir. Yaşamın tıbbileştirilmesine ve sağlığın endüstrileşmesine bağlı
olarak, sağlığın kapsamında yaşanan bu dönüşümler, medya aracılığıyla da açıkca
görülmektedir. Buna göre medya, bir yandan sağlığın kapsamında yaşanan dönüşümde
etkili bir rol oynamakta, bir yandan da bu dönüşümün kamuoyuna aktarılmasında aracı
bir görev üstlenmektedir. Sağlığın herkesi ilgilendiren bir konu olmasından
dolayı, medyanın sağlık konularına ilgisi yadsınamaz bir gerçektir. Günümüzde
televizyonlarda, gazetelerde, dergilerde, sosyal medyada sağlığa ve sağlıklı
yaşam tarzına yönelik çok sayıda içeriğe rastlanmaktadır. Özellikle belirli hedef
kitlelere yönelik yayınlarda da, sağlığın ve yaşam kalitesini arttırmaya
yönelik sağlıklı yaşam tarzı önerilerinin sıklıkla yer aldığını söylemek
mümkündür. Bu yayınların başında ise, kadınlara yönelik dergiler gelmektedir.
Sağlığı ve sağlıklı yaşam önerlerini, popüler kültürün de bir parçası olan ve
bedensel bir iyilik hali için daha çok tüketime teşvik eden kadın dergileri
üzerinden incelemenin önemli olduğu düşünülmektedir.
Kadının bedeni, güzelliği,
estetik ve bakımlı olması, tüketim açısından önemli bir öğe olması gibi pek çok
tartışma da dikkate alındığında sağlık ile kadın bedeni üzerinde kurulan ilişki
daha da anlaşılır olmaktadır. Aynı zamanda, sağlığın kadın dergilerinde nasıl
sunulduğunun incelenmesi, medya ve sağlık arasındaki ilişkinin ortaya konulması
açısından da önemli görülmektedir. Bu nedenle sağlığın kadın dergilerinde nasıl
yer aldığını, kendisini “sağlıklı yaşam dergisi” olarak tanımlayan Formsanté dergisi üzerinden inceleyen bu
çalışma sonuçları, derginin sağlık haberinden daha çok sağlıklı yaşam önerisi
olarak kavramsallaştırılan fitness, spor, beslenme, diyet, güzellik, estetik,
bakım, cinsellik gibi konulara yer verdiğini ortaya koymaktadır. Buna göre
dergi, sağlıkla ilişkili olduğu düşünülen yaşam tarzı önerilerine yer vermekte
ve sağlık haberleri bu haberlere göre daha geri planda kalmaktadır. Sağlık
haberleri özelinde ise derginin uzman bilgisi aktarımına ve kaynak kullanıma
dikkat ettiği gözlemlenmektedir. Tıbbi bilimsel bilginin gündelik hayat bilgisi
gibi sunulmasının ve kaynak gösterilmemesinin, habercilik açısından önemli bir
sorun olduğu kabul edilmektedir. Buna göre derginin konulara uygun kaynaklara
gönderme yapması, önemli bir sonuç olarak değerlendirilebilir. Özellikle sağlık
haberlerinde kaynak kullanıma dikkat edildiği ortaya konulmuştur. Bunların yanı
sıra dergide yoğun bir biçimde reklamlara yer verildiği tespit edilmiş, dergide
yer alan reklamların ise, derginin içeriğini belirleyen kategoriler ile uyum
içinde olduğu dikkati çekmiştir. Buna göre beslenme, spor ve estetik gibi
konulara yer verilen dergide, reklamların konular ile uyumlu olduğu
görülmüştür. Dergide yer alan reklamların kategorik analizleri araştırma
kapsamında sunulmuştur.
Sonuç olarak, medyanın ve
özellikle de popüler yayınların önemli bir parçası olan kadın dergilerinin
sağlığın kapsamının belirlenmesinde ve yaşamın tıbbileştirilmesinde etkisi
önemli görülmektedir. Dergilerden aktarılan bilgiler, hedef kitlelerin konuya
bakış açısını ve algısını etkileyebilmektedir. Bu nedenle dergilerde, sağlık
haberlerinden ziyade sağlıkla ilişkili olarak sunulan yaşam tarzı önerileri ve
kaliteli yaşamın sırları, kamuoyunun sağlığa yönelik bakış açısı üzerinde de
belirleyici olabilmektedir. Bunların ışığında medya araçlarında sağlığın
sunumunun incelenmesinin, sağlığın ticarileşmesi ve tıbbileştirme süreçlerinin de
anlaşılması açısından yol gösterici olacağı düşünülmektedir.
KAYNAKÇA
ATİLLA, G. & İŞLER, DİDAR, B.
(2012). “Tüketim Nesnesi Olarak Sağlıklı Olma Kültürü (Healthism) Üzerine Nitel
Bir Ön Çalışma” Dumlupınar Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 34, Aralık, 221-230.
BaudrIllard, J. (2008). Tüketim
Toplumu, (çev.) H.Deliceçaylı ve
F.Keskin, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
BRUNNER, BRIGITTA, R. & HUBER, LARISA,
R .B. (2010). “101 ways to improve
health reporting: A comparison of the types and quality of health information
in men’s and women’s magazines”, Public
Relations Review, 36: 84-86.
BÜYÜKBAYKAL, C. I. (2007). “Medyada
Kadın Olgusu” İstanbul Üniversitesi
İletişim Fakültesi Dergisi, Sayı 28: 19-30.
CİRHİNLİOĞLU, Z. (2012). Sağlık Sosyolojisi, Ankara, Nobel Yayın.
CONLIN, L. & BISSELL, K. (2014). “Beauty Ideals
in the Checkout Aisle: Health-Related Messages in Women’s Fashion and Fitness
Magazines” Journal of Magazine & New
Media Research, Vol. 15, No. 2, Summer, 1-19.
CONRAD, P. (2007). The Medicalization of Society, Baltimore, Maryland: The Johns
Hopkins University Press.
ÇINARLI, İ. (2008). Sağlık İletişimi ve Medya, Ankara, Nobel Yayın.
DEMEZ, G. (2012). “Medyada Yeni Sağlık
Anlayışları ve Kadın Bedeninin Temsili”. Uluslararası
İnsan Bilimleri Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 1: 512-532.
GIET, S. (2006). Özgürleşin! Bu Bir Emirdir Kadın ve Erkek Dergilerinde Beden, İstanbul:
Dharma.
GÜR, GÜLTÜVİN, E. (2010)
“Dezenformasyona Uğratılan Bir Sosyal Hak Olarak Sağlık” II. Sosyal Haklar Ulusal Sempozyumu, Denizli, 4-6 Kasım, 299-315.
ILLICH, I. (2011). Sağlığın Gaspı, (çev. Süha Sertabiboğlu), İstanbul: Ayrıntı
Yayınları.
KAYA, Ş. Ş. (2011). “Televizyonda Kadın, Sağlık ve
Hastalık”, Sosyoloji Araştırmaları
Dergisi, Cilt. 14, Sayı. 2, Güz, 118-150.
KEAN, L., PRIVIDERA, L., HOWARD, J. W.,
GATES, D. (2014). “Health, Weight, and Fitness Messages in Ebony and Essencce: A
Framing Analysis of Articles in African American Women’s Magazines, Journal of Magazine & New Media
Research, Vol. 15, No. 1, Spring, 1-25.
KREPS, GARY, L., THORNTON, B. C. (1992). Health Communication: Theory &
Practice, Illinois, Waveland Press.
MOYER, A., GREENER, S., BEAUVAIS, J.,
SALOVEY, P. (1995). “Accuracy of Health Research Reported in the Popular Press:
Breast Cancer and Mammography” Health
Communication, 7(2): 147-161.
NAIDOO, J. & WILLS, J. (2009). Foundations for Health Promotion, 3rd
Edition, Bailliere Tindall.
OKAY,
A. (2014). Sağlık İletişimi, İstanbul,
Derin Yayınları.
OLGUNDENİZ S. S. & ÇATALCALI, A.
(2011). “Dergi Kapaklarında Kullanılan Haber Başlıklarının Dili ve Söylemi:
Diyet ve Moda Haberleri Aracılığıyla Oluşturulan Kadın Kimlikleri”, Selçuk İletişim, 7, 1, 174-191.
SCHWITZER, G., MUDUR, G., HENRY, D.,
WILSON, A., GOOZNER, M., SIMBRA, M. vd. (2005). “What Are the Roles and
Responsibilities of the Media in Disseminating Health Information?” Plos Medicine, July, Volume 2, Issue 7,
576-582.
SEZGİN, D. (2011a). Tıbbileştirilen Yaşam Bireyselleştirilen
Sağlık, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
SEZGİN, D. (2011b). “Yaşam Tarzı
Önerileri Bağlamında Sağlık Haberlerinin Analizi” Ankyra: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(2): 52-78.
SEZGİN, D. (2012). “Medyada Sağlık
Sunumları”, Uluslararası Sağlığın Geliştirilmesi ve İletişimi Sempozyumu, 11-13 Nisan 2011, İstanbul, Bakanlık Yayın No. 883, Ankara: Erek Ofset,
2012, 61-62.
TORUK, İ., GÜRAN, S. & SİNE, R. (2013). “Boş
Zaman Aktivitelerinin Toplumsal Cinsiyet Ekseninde Medyada Temsili” Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı
33: 301-324.
WORLD
HEALTH ORGANIZATION (1998) “Health Promotion Glossary”, WHO/HPR/HEP 98.1 http://www.who.int/healthpromotion/about/HPR%20Glossary%201998.pdf [Erişim
Tarihi: 01.10.2015].
WORLD
HEALTH ORGANIZATION (WHO), “WHO Definition of Health”, http://www.who.int/about/definition/en/print.html [Erişim
Tarihi: 01.10.2015].
ZOLA, IRVING, K. (1994). “Sağlık ve Köreltici Tıp”,
Profesyoneller İktidarı, İstanbul,
Pınar Yayınları, 45-71.
[1]
Daha önceki analiz bölümlerinde sayfalar
üzerinden bir inceleme gerçekleştirilmiştir ancak bu bölümde, haber sayıları
üzerinden bir analiz yapılmaktadır. Haber ile sayfa sayıları farklılık
göstermektedir. Bunun ise en temel nedeni, bir haberin birden fazla sayfada yer
alabilmesidir. Bu konuda herhangi bir karışıklık yaşanmaması için haber
sayıları ile sayfa sayıları vurgularına dikkat edilmelidir.
Yorumlar